एआई विस्तारसँगै पानी संकटको जोखिम गहिरिँदै, डाटा सेन्टरहरूमा अत्यधिक खपतले वातावरणीय दबाब बढायो

कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) विश्वव्यापी रूपमा तीव्र गतिमा फैलिरहेको एक प्रमुख प्रविधिका रूपमा स्थापित हुँदैछ। विभिन्न क्षेत्रमा यसको प्रयोगले कार्यदक्षता र नवप्रवर्तनको अवसरहरू बढाइरहेको भए पनि, एआई प्रविधिको द्रुत विकासले वातावरणीय चुनौती समेत निम्त्याइरहेको छ—विशेषगरी पानी खपतको सन्दर्भमा।

एआई मोडेलहरू, जस्तै ChatGPT, चित्र निर्माणदेखि भिडियो सम्पादनसम्मका जटिल कार्य गर्नका लागि उच्चस्तरीय कम्प्युटिङ्ग आवश्यक पर्छ। यी कामहरू संचालन गर्न विशाल डाटा सेन्टरहरूमा हजारौं सर्भरहरू निरन्तर सञ्चालनमा रहन्छन्। यस्तो प्रक्रियाले अत्यधिक ताप उत्सर्जन गर्ने भएकाले तिनलाई चिस्याउन ठूलो मात्रामा पानी प्रयोग हुन्छ।

एक प्रश्नको उत्तरमा कति पानी खर्च हुन्छ?
OpenAI का सीईओ साम अल्टम्यानका अनुसार, ChatGPT बाट सोधिएको एउटा प्रश्नको उत्तर दिन लगभग एक चम्चाको पन्ध्रौं भाग बराबर पानी खर्च हुन्छ। तर अमेरिकी अनुसन्धानकर्ताहरूको रिपोर्टले यो संख्या अझै ठूलो हुनसक्ने देखाउँछ—GPT-3 जस्तो मोडेलले १०–५० प्रश्नको उत्तर दिन करिब आधा लिटर पानी आवश्यक पर्छ। यसले देखाउँछ कि हरेक प्रश्नमा झन्डै २–१० चम्चा पानी खर्च हुनेगर्छ।

कुन-कुन पक्षले पानीको खपत बढाउँछ?
पानीको खपत विभिन्न पक्षहरूमा निर्भर गर्दछ—प्रश्नको जटिलता, उत्तरको लम्बाइ, प्रयोग हुने कम्प्युटिङ्ग शक्ति र ऊर्जा उत्पादनको स्रोत। विद्युत् उत्पादनका लागि कोइला, ग्यास वा आणविक केन्द्रमा आवश्यक बाफ समेत यस गणनामा समावेश हुन्छ। तर, कम्पनीहरूले आफ्नो मापन विधि खुलस्त नगरेका कारण, खपतको यथार्थ आकलन अझै अस्पष्ट छ।

डाटा सेन्टर र पानीको अत्यधिक प्रयोग
डाटा सेन्टरहरू फुटबल मैदान बराबरको क्षेत्रफल ओगट्ने संरचनाहरू हुन्, जहाँ लगातार काम गर्ने सर्भरहरूका कारण अत्यधिक ताप उत्पन्न हुन्छ। तिनलाई चिसो राख्नका लागि प्रयोग गरिने पानी सामान्यतया ताजा र पिउनयोग्य हुन्छ। केही डाटा केन्द्रहरूले प्रयोग भएको पानीको ८०% हावामा बाफको रूपमा फाल्ने गर्छन्।

सामान्य अनलाइन क्रियाकलापको तुलनामा एआई मोडेलहरूले १० गुणा बढी ऊर्जा खपत गर्छन्, जसले पानीको खपतसमेत बढाउँछ। इन्टरनेशनल इनर्जी एजेन्सीले अनुमान गरेको छ कि २०३० सम्ममा डाटा सेन्टरको पानी खपत हालको भन्दा दोब्बर हुनेछ।

प्रमुख प्रविधि कम्पनीहरू र पानी संकट
गुगल, मेटा, माइक्रोसफ्ट जस्ता कम्पनीहरूले पछिल्लो केही वर्षमा पानी खपत तीव्र रूपमा बढाएका छन्। गुगलले २०२४ मा मात्र ३७ अर्ब लिटर पानी प्रयोग गरेको थियो, जसको २९ अर्ब लिटर वाष्पको रूपमा निस्किएको थियो। यो परिमाण १६ लाख मानिसलाई एक वर्षसम्म दिनको ५० लिटर पानी दिन पर्याप्त हुनेजति हो।

सुख्खा क्षेत्रहरूमा डाटा सेन्टरको निर्माण विवादास्पद
एरिजोना, ल्याटिन अमेरिका र युरोपका सुख्खा क्षेत्रहरूमा डाटा सेन्टर बनाइँदैछ, जहाँ पानीको स्रोत सीमित छ। स्थानीय समुदाय र वातावरणविद्हरूले यसविरुद्ध विरोध जनाइरहेका छन्। स्पेनमा ‘तपाईंको क्लाउडले मेरो नदी सुकाउँदैछ’ नामक अभियान चलिरहेको छ। चिली र उरुग्वेमा गुगलले आलोचना पछि डाटा सेन्टर योजना स्थगित गर्नुपरेको थियो।

वैकल्पिक चिस्यान प्रणालीहरू खोजिँदै
पानी खपत कम गर्नका लागि केही कम्पनीहरूले ड्राइ कूलिङ्ग तथा ‘क्लोज्ड लूप’ जस्ता चिस्यान प्रविधि विकास गरिरहेका छन्, जसमा पानी पुनःप्रयोग हुन्छ। जर्मनी, डेनमार्क जस्ता देशहरूले डाटा सेन्टरबाट उत्सर्जित तातो हावालाई स्थानीय घर तताउने प्रयोजनमा प्रयोग गर्दैछन्।

एआईका फाइदा र वातावरणीय दायित्व
यद्यपि एआईले पानी संकट निम्त्याइरहेको छ, यसले वातावरण संरक्षणमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ—जस्तै मिथेन ग्यास चुहावट पत्ता लगाउने, ट्राफिक व्यवस्थापन सुधार्ने, र हरित परियोजनाहरूमा डेटा विश्लेषण गर्ने काममा।

युनिसेफका विश्व निर्देशक थोमस डेभिनका अनुसार, एआईले शिक्षा, स्वास्थ्य तथा जलवायु परिवर्तनको समाधानमा ठूलो प्रभाव पार्नसक्छ। तर, उनले एआई विकासमा पारदर्शिता, खुला पहुँच र जिम्मेवारीको पक्षमा जोड दिएका छन्।

दीर्घकालीन चुनौती
स्वतन्त्र अनुसन्धानकर्ता लोरेना जोमे पलासीका अनुसार, एआईको तीव्र प्रगति वातावरणीय दृष्टिले दीगो बन्न कठिन छ। एआई जति प्रभावकारी हुन्छ, त्यसको प्रयोग र स्रोत उपभोग त्यति नै बढ्छ। दीर्घकालमा पानी र कच्चा पदार्थको अभावले अहिलेको एआई विकास मोडेल संकटमा पर्न सक्ने खतरा उनी देखाउँछिन्।

‘वाटर पोजिटिभ’ लक्ष्यतर्फ प्रविधि कम्पनीहरू
माइक्रोसफ्ट, गुगल, मेटा लगायतका कम्पनीहरूले २०३० भित्र आफूले प्रयोग गरेको भन्दा बढी पानी संरक्षण गर्ने ‘वाटर पोजिटिभ’ लक्ष्य लिएका छन्। उनीहरूले सिमसार पुनर्स्थापना, वर्षा पानी संकलन, र जल संरक्षणका विविध पहलहरू अघि बढाइरहेका छन्।

बीबीसी